Lego w nowej odsłonie - Artur Wabik, „John Runnings. The Berlin Wall Walker”

W krakowskich Delikatesach obejrzeć można wykonaną w „medium” klocków Lego dioramę Artura Wabika pt. "John Runnings. The Berlin Wall Walker". Stworzona z okazji dwudziestej rocznicy upadku muru berlińskiego praca przedstawia jedną z akcji Johna Runningsa, pacyfisty z USA. W listopadzie 1986 roku wdrapał się on na mur i odłupał jego fragment (kawałek do obejrzenia w muzeum Checkpoint Charlie w Berlinie). Artur Wabik wiernie oddał całą sytuację, widzimy więc m.in.  idącego po murze brodatego Runningsa z kilofem, lekarza, dziennikarza, kamerzystę i oświetleniowca, a po drugiej stronie muru - strażników z karabinem i psem. Do zestawu dołączone jest pudełko, na którym podano zalecany wiek użytkowników zabawki (9-11) oraz logo społeczności sympatyków Lego - AFOL (Adult Fans of Lego).

Na pierwszy rzut oka praca ta opiera się wyłącznie na powtórzeniu dobrze już wszystkim znanego pomysłu wykorzystania kultowej zabawki do uobecnienia wydarzenia z przeszłości - by wspomnieć choćby skonstruowane przez Zbigniewa Liberę komplety do budowy obozu koncentracyjnego. Przy bliższym oglądzie podobieństwo to nie wydaje się jednak tak oczywiste. Co więcej, dioramę Wabika można uznać za swoistego rodzaju polemikę z wytworem Libery.

Bogata znaczeniowo praca tego ostatniego zwracała m.in. uwagę na banalizację pamięci, a więc takie przyswajanie historii, w wyniku którego czyni się z niej popkulturowy gadget, czy zabawkę właśnie, zapoznając 'po drodze' wymiar tragiczności. Lego jako uosobienie racjonalności (artysta stwierdzał, że „nie można z tych klocków zbudować nic, na co nie pozwala precyzyjny, racjonalny system") dobrze ponadto pasowało do racjonalności nazistowskiego systemu obozów. Całość wskazywała na możliwość modelowania zachowań dzieci przez zabawkę: jako, że dopuszcza ona ograniczony zbiór możliwości zastosowania, jest dobrym narzędziem kontroli i wychowania. De facto zatem praca Libery nie tylko odnosiła się do kwestii edukacji, ale i krytykowała same klocki (co zdaje się, że firma Lego dostrzegła, wycofując się ze wsparcia dla artysty).

Przyjrzyjmy się teraz pracy Wabika. Tym razem Lego przyczyniło się do upamiętnienia wydarzenia o zupełnie innym charakterze – zamiast nazistowskiej zbrodni mamy pacyfistyczny akt sprzeciwu, a więc wydarzenie raczej cieszące się powszechną aprobatą, przywołujące szereg bliskich wielu ludziom wartości. Co ciekawe, Wabik w przeciwieństwie do Libery, który klocki przycinał i sklejał, nie przekształcił dostępnego mu uniwersum elementów – wykorzystał wyłącznie te oryginalne nie dokonując w nich żadnych zmian.

W tym sensie krytyka Libery w odniesieniu do racjonalności Lego wydaje się nietrafna: po pierwsze, tylko pośrednio odnosi się ona do oryginalnej zabawki, gdyż Libera dokonał jej modyfikacji, ingerencji w strukturę (de facto zatem nie chodzi o 'Lego-jako-takie' lecz 'Lego-zmodyfikowane-przez-Liberę'), po drugie, praca Wabika wskazuje na prymat intencji odbiorcy w kontakcie zabawką – w obliczu zróżnicowania klocków i idącej za tym ogromnej liczby ich możliwych zestawień trudno mówić o jakimkolwiek ‘pozwalaniu’ na coś przez system – jedynym ograniczeniem jest fantazja użytkownika. Jasne, firma - tworząc zestawy - sugeruje, co można z klockami uczynić, niemniej jak wiemy największą frajdę sprawia nie tyle naśladowanie zaproponowanych przez producenta wzorów, co wymyślanie własnych konstrukcji - co też fani Lego od wielu lat robią, prezentując swe wytwory np. w internecie i co też uczynił Artur Wabik.

Dialog obu prac dokonuje się również w odniesieniu do rodzaju przywoływanych przez nie wydarzeń – w pracy Wabika nasz niemiecki sąsiad zostaje ukazany od nieco innej niż zazwyczaj strony – nie jako zadający cierpienie wojenny najeźdźca, lecz jako ukarany drastycznym podziałem cierpiący. W tym sensie praca ta wpisuje się w zaistniałą w ostatnich latach zmianę perspektywy postrzegania wydarzeń w trakcie drugiej wojny i po niej, polegającą na ukazaniu cierpień również po ‘tej drugiej’ stronie (oczywiście bez prób usprawiedliwiania jej win).

Praca Artura Wabika broni Lego (a więc i - pośrednio - części kultury masowej) również poprzez wskazanie, że w odniesieniu do nieco 'lżejszych' tematów może całkiem dobrze się sprawdzić: o ile wykorzystanie klocków do przedstawienia obozów szokuje, o tyle użycie ich do ukazania wydarzenia znacznie mniejszego kalibru, okazuje się być całkiem w porządku. Dla mnie sprawdzianem dla zabawki była reakcja dziewczynki, która pojawiła się w Delikatesach razem z mamą - po ujrzeniu dioramy dziecko nie chciało od niej odejść i aż żal było, że całość została zaprezentowana w szklanej gablocie. Praca z pewnością budzi ciekawość i może służyć rozbudzeniu zainteresowania historią. Okazuje się zatem, że pewna część popkultury może spełniać pozytywne funkcje - oczywiście zakładając, że budzone przez nią zainteresowanie nie ograniczy się wyłącznie do niej samej, ale wyzwoli pragnienie poszerzenia wiedzy.

W dioramie Wabika Lego zmienia się zatem z krzewiącej nieludzkie zachowania racjonalnej maszyny w realizujące humanistyczny ideał narzędzie wolnej wyobraźni. Z tego względu praca ta stanowi interesujący punkt odniesienia dla mającej właśnie miejsce w Warszawie retrospektywy twórczości Libery.

PS Zainteresowanych tematem odsyłam do artykułu Artura Wabika na temat AFOL opublikowanego w Autoportrecie, w którym przedstawia on społeczność AFOL wskazując, że zainteresowanie historią i polityką nie jest w jej obrębie rzadkie: "Warto wspomnieć tu gigantycznych rozmiarów dioramę przedstawiającą Kapitol w dniu inauguracji prezydentury Baracka Obamy, zrealizowaną na początku roku 2009 w kalifornijskim oddziale Legolandu. Oprócz prezydenta-elekta za pomocą klocków sportretowanych zostało przy tej okazji kilkadziesiąt innych osób publicznych, m. in. George W. Bush, Bill Clinton, Oprah Winfrey, czy Aretha Franklin. Kilka miesięcy wcześniej, w październiku 2008 roku, Marcin Danielak – polski AFOL budujący pod pseudonimem Hipopotam – zaprezentował w internecie winietkę przedstawiającą w humorystyczny sposób prezydenta Kaczyńskiego i premiera Tuska podczas wyścigu do pojedynczego, pustego krzesła. "